Zaznacz stronę

Czy małoletnie dziecko może samo decydować o swoim życiu? To zależy w jakim zakresie, ale nie trudno wyobrazić sobie do jakiego chaosu doprowadziłoby umożliwienie dzieciom kierowania swoim postępowaniem samodzielnie, bez kontroli rodziców. Rodzicom więc przysługuje władza rodzicielska nad dziećmi, między innymi z uwagi na konieczność odpowiedniego kształtowania światopoglądu małoletnich i wychowywania ich.

 

Czym więc jest władza rodzicielska i komu przysługuje?

Tytułem wstępu, władza rodzicielska jest instytucją charakterystyczną dla prawa rodzinnego. Jej celem, jest przede wszystkim ochrona małoletnich dzieci. Przysługuje ona rodzicom, a dokładniej uregulowana została w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o.) w art. 92-112. Na pojęcie to składają się elementy, które zostaną szerzej omówione w dalszej części wpisu, a mianowicie:

Piecza na osobą dziecka.

Piecza nad majątkiem dziecka.

Reprezentacja małoletniego.

Co istotne, władza rodzicielska to nie same uprawnienia oraz obowiązki przysługujące rodzicom względem dzieci. To także, pewne powinności w stosunku do innych podmiotów, a nawet państwa. Dla zobrazowania tego stosunku warto posłużyć się przykładem kontroli sprawowania władzy rodzicielskiej przez rodziców dokonywanej przez wyznaczone do tego instytucje np. sąd. Rodzice w takiej sytuacji, zobowiązani są do wykazania, w jaki sposób realizują swoje obowiązki względem dzieci, gdyż nieprawidłowości mogą doprowadzić nawet do pozbawienia ich władzy rodzicielskiej.

 

Kto w takim razie jest uprawniony do sprawowania władzy rodzicielskiej i kiedy ona powstaje?

Władzę rodzicielską sprawują rodzice, co wynika wprost z art. 93 §1 k.r.o. Przepis jednak wyraźnie wskazuje na liczbę mnogą, czyli oboje rodziców. Co w takim razie w sytuacji, gdy jeden z rodziców z różnych względów nie może jej wykonywać? Wtedy władza rodzicielska może być sprawowana tylko przez matkę lub tylko przez ojca. Przyczyn może być wiele, przykładowo warto wskazać na takie okoliczności jak fakt, że jeden z rodziców nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych lub też takiej władzy został pozbawiony.

WAŻNE!

Kwestie związane ze stanem cywilnym oraz relacjami osób będących rodzicami (konkubinat, małżeństwo) nie wpływają na istnienie władzy rodzicielskiej.

Kluczowym dla istnienia władzy rodzicielskiej jest jedynie fakt bycia rodzicem małoletniego.

Nie ulega wątpliwości, że dzieci pozostają pod władzą rodzicielską rodziców aż do osiągnięcia pełnoletności. Należy podkreślić, że nie zawsze oznacza to moment osiągnięcia przez dziecko 18.  roku życia. Pełnoletność bowiem, można uzyskać wcześniej np. przez zawarcie związku małżeńskiego po spełnieniu ustawowych przesłanek. Czy to jedyny moment zakończenia sprawowania władzy rodzicielskiej? Otóż nie, ustaje ona także z chwilą śmierci rodzica lub dziecka oraz na skutek orzeczenia jej pozbawienia.

 

Jakie są uprawnienia i obowiązki rodziców wobec dzieci?

Jak zostało już wspomniane, na treść władzy rodzicielskiej składają się 3 najważniejsze elementy:

  1. Piecza nad osobą dziecka (art. 96 k.r.o.)
  2. Zarząd majątkiem dziecka (art. 101 k.r.o.)
  3. Reprezentacja dziecka (art. 98 k.r.o.)
Co kryje się pod tymi pojęciami?

Piecza nad osobą dziecka to nic innego jak wychowywanie go oraz troska o jego fizyczny i duchowy rozwój. Rodzice kierują dzieckiem, decydują jaki tryb życia prowadzi, pomagają w kształtowaniu jego światopoglądu.

Zarząd majątkiem dotyczy oczywiście kwestii finansowych i rodzicie zobowiązani się do należytej staranności w tym zakresie. Ze względu na specyfikę tej materii, działania rodziców podlegają pewnym ograniczeniom. Konkretniej, nie należy do nich zarząd zarobkiem dziecka oraz przedmiotami oddanymi mu do swobodnego użytku, a także wszelkie działania podjęte w związku z zarządem majątkiem muszą mieścić się w pojęciu zwykłego zarządu.

Czym jest zwykły zarząd? Uproszczając, są to działania które mają na celu zachowanie majątku dziecka w stanie niepogorszonym. Pewne ograniczenia wprowadza też art.102 k.r.o., wprowadzający możliwość wyłączenia zarządu rodziców nad przedmiotami pochodzącymi z tytułu darowizny lub testamentu, jeśli zostanie to zastrzeżone w umowie.

Trzeci element, a mianowicie reprezentacja dziecka oznacza, że każdy z rodziców jest przedstawicielem ustawowym małoletniego. To jednak również ulega pewnym ograniczeniom. Reprezentacja dziecka przez rodziców jest wyłączona przy dokonywaniu czynności prawnych między dziećmi będącymi pod władzą rodzicielską tych rodziców, a także między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem.

Sprawowanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka a także wychowywanie go to zarówno obowiązek jak i prawo przysługujące rodzicom, dlatego też powinni oni w swoich działaniach uwzględniać dobro małoletniego.

 

WAŻNE!

Dobro małoletniego i interes społeczny to kluczowe elementy przy wykonywaniu władzy rodzicielskiej

 

WAŻNE!

To, że rodzice żyją w rozłączeniu nie wpływa na zakres ich uprawnień i obowiązków względem dziecka, jeżeli władza rodzicielska przysługuje im w takim samym stopniu.

 

Czy można zawiesić władzę rodzicielską?

Rozważając tę kwestię warto zacząć od ustalenia jakie mogą być rozstrzygnięcia sądu w przedmiocie modyfikacji władzy rodzicielskiej:

Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Zawieszenie władzy rodzicielskiej

Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Jak widać, władza rodzicielska może zostać zawieszona. Kiedy może do tego dojść? W sytuacji pojawienia się przemijającej przeszkody, jaką może być, na przykład: choroba rodzica, która skutkuje hospitalizacją.

Orzeczenie dotyczące zawieszenia władzy rodzicielskiej wydaje sąd. Jednak nie jest ono stałe i może zostać uchylone po ustąpieniu wskazanej przeszkody. W takiej sytuacji tylko jeden z rodziców wykonuje władzę rodzicielską przez czas trwania trudności. A co jeżeli przeszkoda jest trwała, a wskazana jako przykład choroba rodzica nie jest przemijająca? Skutkiem takiej sytuacji może być pozbawienie władzy rodzicielskiej tego rodzica.

 

ograniczenie władzy

Czym różni się ograniczenie władzy rodzicielskiej od jej pozbawienia?

Najistotniejszą różnicą jest zakres uprawnień, który po takim orzeczeniu pozostanie rodzicom. W przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej, rodzice tracą wszelkie uprawnienia, które do tej pory im przysługiwały. Przy ograniczeniu, niektóre z dotychczasowych uprawnień rodzice zachowują.

Różne też są przyczyny orzeczenia sądu co do zmiany zakresu władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej, następuje tylko gdy nie może być ona wykonywana ze względu na trwałą przeszkodę lub gdy rodzice nadużywają władzy względem dzieci i rażąco zaniedbują swoje obowiązki.

Przesłanki ograniczenia władzy rodzicielskiej to natomiast niemożność wykonywania jej przez rodziców, ponieważ, na przykład: żyją oni w rozłączeniu lub też z powodu nienależytego wykonywania obowiązków. W takiej sytuacji, sąd wydaje zarządzenia doraźne lub o skutkach trwałych, przykładowo: zobowiązanie rodziców do określonego postępowania lub umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej.

WAŻNE!

Zagrożenie dobra dziecka jest istotną przesłanką dla możliwości orzeczenia ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej.


Co się dzieje z małoletnimi dziećmi w sytuacji zawieszenia, ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej?

Może zdarzyć się tak, że ze względu na pozbawienie władzy rodzicielskiej, nikt tej władzy nie sprawuje nad dzieckiem. W takiej sytuacji sąd ustanawia opiekę nad małoletnim, wybierając na opiekuna jedną z osób wskazanych w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym. Takim opiekunem może być nawet osoba wskazana przez rodziców, czy krewny dziecka. Powyższe jest niezwykle ważne, ponieważ ogranicza w pewnym stopniu stres, który i tak małoletni przeżywa ze względu na niecodzienną sytuację.

Jeżeli wobec rodziców zostanie orzeczone ograniczenie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej, małoletni może zostać umieszczony przez sąd w pieczy zastępczej. Nie jest to rozwiązanie trwałe, ponieważ po ustaniu wszelkich przyczyn, dziecko powraca do swojego środowiska rodzinnego. Piecza zastępcza może być sprawowana przez wiele podmiotów, dlatego warto podkreślić, że mogą ją sprawować zarówno dziadkowie, czy rodzeństwo, jak i osoby zawodowo zajmujące się opieką nad takimi małoletnimi, które tworzą, na przykład rodzinne domy dziecka. Oprócz tego, istnieją także placówki tworzone przez państwo, które także mogą taką pieczę sprawować.

WAŻNE!

Władza rodzicielska, piecza zastępcza oraz opieka prawna nad małoletnim to trzy odrębne instytucje i krąg podmiotów uprawnionych do ich sprawowania jest różny.

 

Jak to wygląda w praktyce?

W tym kontekście warto przeanalizować orzecznictwo sądów powszechnych. Sprawy w przedmiocie pozbawienia czy też ograniczenia władzy rodzicielskiej są powszechne, ale też wyjątkowo delikatnie i wymagają dużo rozwagi. Warto przytoczyć przykładowe wyroki dotyczące pozbawienia i ograniczenia władzy rodzicielskiej.

  • Postanowienie SN z dnia 19 czerwca 1997 r., III CKN 122/97, LEX nr 1402785:  do pozbawienia władzy rodzicielskiej upoważniają sąd tylko takie zaniedbania obowiązków względem dziecka, które mogą być ocenione jako rażące. Muszą to być poważne zaniedbania bądź zaniedbania o mniejszej wadze, które nabierają cech niepoprawności i uporczywości. W przepisie art. 111 § 1 k.r.o. chodzi o zaniedbania rodziców, które cechuje uporczywość, niepoprawność i nasilenie złej woli. Zaniedbania o mniejszym ciężarze, nieosiągające takich cech, uzasadniają jedynie wydanie odpowiednich zarządzeń przewidzianych w art. 109 k.r.o. Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najsurowszy środek ingerencji sądu, który można zastosować dopiero wówczas, gdy stosowane dotychczas łagodniejsze środki okazały się nieskuteczne lub gdy w okolicznościach danego wypadku jest oczywiste, że stosowanie łagodniejszych środków jest niecelowe.
  • Postanowienie SN z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 775/00, LEX nr 863069: Prowadzenie pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, i skazanie uczestnika na karę długoletniego pozbawienia wolności wypełnia przesłanki art. 111 § 1 k.r.o.;
  • Postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2000 r., III CKN 834/99, LEX nr 51565: Nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu i uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka są wystarczającą przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 111 § 1 k.r.o.;
  • Postanowienie SN z dnia 17 listopada 1998 r., II CKN 893/97, OSP 2001, z. 3, poz. 46, LEX nr 45485: Zabójstwo matki dziecka przez jego ojca – mającego negatywne cechy osobowości, zagrażające dobru dziecka – niszczy jego naturalne środowisko rodzinne i stanowi rażące zaniedbywanie obowiązków rodzica względem dziecka, co uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 k.r.o.);
  • Postanowienie SN z dnia 14 października 1970 r., III CRN 181/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 107, LEX nr 1195: Pozbawienie przez ojca kilkuletniego dziecka naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej opieki matki oraz możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem i zatrzymanie go na stałe – wbrew woli matki – w obcym kraju zawiera elementy nadużycia władzy rodzicielskiej, które uzasadniają pozbawienie go tej władzy.

Jak widać na powyższych przykładach, nie zawsze władza obojga rodziców jest najlepszym rozwiązaniem dla dziecka. Warunki stresu związanego z awanturami nie pomagają mu w rozwoju, a jedynie mogą budować u niego złe wzorce. Postępowania w związku z modyfikacjami władzy rodzicielskiej są trudne i dotykają bardzo wrażliwych kwestii, dlatego drugi rodzic nie zawsze decyduje się na próbę zmiany losu swojego dziecka. Czy słusznie? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Rodzicielstwo to duża odpowiedzialność, z którą nie wszyscy są w stanie się zmierzyć. Warto jednak pamiętać, że przy podejmowaniu wszelkich działań w tym zakresie należy kierować się tym, co jest najlepsze dla małoletnich.

 

Jeśli masz pytania, potrzebujesz pomocy, indywidualnej konsultacji napisz do mnie na adres: biuro@kancelariapoprawa.pl  Więcej prawnych nowinek? Zapraszam na Facebooka i Instagram.

 

 


Autorką artykułu jest Weronika Jankowska – studentka prawa na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie; z Kancelarią Poprawa związana od października 2020 roku.